“Văn minh hoá” là khái niệm dùng  để chỉ sự biến đổi to lớn về nhiều mặt trong đời sống xã hội ở các nước châu Á do sự thâm nhập – tiếp nhận văn minh phương Tây từ nửa cuối thế kỉ XIX đến đầu thế kỉ XX.

Từ nửa sau thế kỉ XIX, Việt Nam và Nhật Bản tiến bước theo những con đường  khác nhau. Nhờ thực hiện Minh Trị Duy tân, Nhật Bản đã hiện đại hoá, văn minh hoá thành công, xây dựng đất nước “phú quốc cường binh”. Trong khi đó, Việt Nam trước nguy cơ bị Pháp xâm lược vẫn tiếp tục thực hiện chính sách đóng  cửa, để cuối cùng  bị thất  bại trong  cuộc đối đầu chống thực dân Pháp và biến thành thuộc địa của chúng.

Về phía Nhật Bản, Chính phủ Minh Trị đã tiến hành văn minh hoá qua một loạt các chính sách như “phú quốc cường binh”, “thực sản hưng nghiệp”, “thoát Á nhập Âu”... và chủ trương  học tập văn minh phương  Tây từ văn minh vật chất đến văn minh tinh thần, làm thay đổi sâu sắc bộ mặt xã hội Nhật Bản vào cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX.

Ở Việt Nam, người Pháp thực hiện chính sách “khai hoá” đối với thuộc địa ở Đông Dương nhằm đồng  hoá Việt Nam. Để đấu tranh với thực dân Pháp giành độc lập dân tộc, giới trí thức Việt Nam đã thực hiện nhiều cuộc vận động phong  trào yêu nước chống Pháp, trong đó có phong  trào Duy tân, Đông kinh nghĩa thục. Các nhà lãnh đạo của các phong  trào này đã xem Nhật Bản là một tấm gương về “Văn minh hoá”, chủ trương học tập các nền văn minh tiên tiến của Nhật Bản để xây dựng đất nước.

Có thể thấy “Văn minh hoá” là một hiện tượng lớn ở các nước Đông Á vào cuối thế  kỉ XIX  đầu  thế  kỉ XX,  có ảnh  hưởng  quan  trọng  đến  con đường phát triển của các nước trong khu vực này. Do đó, việc nghiên cứu, làm sáng tỏ nội dung của “Văn minh hoá”, so sánh “Văn minh hoá” ở Nhật Bản, Việt Nam và các nước Đông Á khác, đề xuất những  bài học hữu ích cho tiến trình hiện đại hoá ở Việt Nam là một việc làm có ý nghĩa về lí luận và thực tiễn.

Trên tinh thần  đó, tháng  12 – 2011, được sự tài trợ của Quỹ giao lưu quốc tế Nhật Bản (Japan Foundation), Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc  Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh đã tổ chức Hội thảo quốc tế : “So sánh Văn minh hoá ở Việt Nam và Nhật Bản cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX”.

Hội thảo  đã  quy  tụ  đông  đảo  các nhà  nghiên  cứu đến  từ Đại học Waseda, Đại học Hosei, Đại học Ngoại ngữ Tokyo, Đại học Hiroshima, Đại học Công nghệ Fukuoka, Đại học Điều dưỡng Niigata (Nhật Bản), Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Giáo dục thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học Hồng Đức (Thanh Hoá), Đại học Vinh, Đại học Sư phạm  và Đại học Khoa học thuộc  Đại học Huế, Đại học Sư phạm  thuộc  Đại học Đà Nẵng, Đại học Duy Tân (Đà Nẵng), Đại học Quy Nhơn, Đại học Phan Thiết, Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh, Đại học Sài Gòn và Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc  Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh.

Các báo cáo của Hội thảo tập trung nghiên cứu và trao đổi về hai chủ đề chính: thứ nhất là Những vấn đề lí luận về “Văn minh hoá” và “ Văn minh hoá” ở Nhật Bản, Việt Nam vào cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX; và thứ hai là So sánh “Văn minh hoá” giữa Việt Nam và Nhật Bản vào cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX.

Nhiều  báo   cáo  tham   gia  Hội  thảo   đã   làm  sáng   tỏ   khái  niệm “bunmeikaika” (văn minh khai hoá) trong  tiếng Nhật, theo  cách hiểu của người Nhật, những  vấn đề về tư tưởng  “Văn minh hoá” của giới trí thức khai sáng Nhật Bản, tiến trình “Văn minh hoá” ở Nhật và những  hạn chế của nó. Các nhà nghiên cứu có nhận thức chung là không tách rời những thành tựu “Văn minh hoá” Nhật Bản ra khỏi di sản thời Edo, nói cách khác, chính thời Edo đã tạo ra được những nền tảng cơ bản để tiếp nhận những thành  tựu của văn minh Âu – Mĩ để “Văn minh hoá” Nhật Bản. Điều đáng lưu ý là trong lúc các nhà nghiên cứu Việt Nam có khuynh hướng đánh giá cao “Văn minh hoá” ở Nhật Bản, thì các nhà nghiên cứu Nhật Bản trong khi nêu lên những  thành  quả của “Văn minh hoá” lại chú ý phân  tích những điểm hạn chế của phong trào này.

Nhiều báo cáo so sánh những nét giống và khác nhau trong quan niệm và quá trình thực hiện “Văn minh hoá” ở Nhật và Việt Nam. Qua sự so sánh đó, các tác giả chỉ ra rằng nền tảng cho sự tiếp nhận văn minh Âu – Mĩ của Nhật Bản có nhiều điểm khác với Việt Nam và các nước châu Á khác. Đây có lẽ là điểm khác nhau căn bản, dẫn tới phong trào văn minh khai hoá của Nhật Bản thành  công còn ở các nước châu Á khác thì không thành  công. Nhiều bài viết chỉ ra nhiều bài học cho Việt Nam trong quá trình văn minh hoá, hiện đại hoá đất nước ta hiện nay qua nghiên cứu văn minh khai hoá ở Nhật Bản cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX. Từ nhiều cách tiếp cận khác nhau, các báo cáo đã đem đến cho chúng ta một cách nhìn toàn diện, đa dạng hơn về những vấn đề xung quanh “Văn minh hoá” và tiến trình “Văn minh hoá” ở Nhật Bản, Việt Nam và các nước Đông Á khác. Các báo cáo còn gợi mở ra nhiều vấn đề mới xung quanh vấn đề “Văn minh hoá” cần được tiếp tục nghiên cứu rộng hơn và sâu hơn.

Sau Hội thảo, Bộ môn Nhật Bản học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc  Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh đã tổ chức lựa chọn, dịch thuật, biên tập để hình thành một cuốn sách có tựa đề Nhật Bản và Việt Nam: Phong trào “Văn minh hoá” cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX.

Trong khuôn khổ cuốn sách này, chúng tôi chỉ tuyển chọn một số bài có đề cập sâu và trực tiếp về các vấn đề của “Văn minh hoá”, tiến trình “Văn minh hoá” ở Nhật Bản, Việt Nam và so sánh về quan  niệm và tiến trình “Văn minh hoá” giữa hai nước. Các bài còn lại, tuy được nghiên  cứu rất công phu và có nhiều kiến giải mới nhưng  không thật liên quan trực tiếp đến chủ đề cuốn sách, xin được để lại và sử dụng vào dịp khác.

Nhân dịp này, thay mặt Bộ môn Nhật Bản học, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành  đến cơ quan tài trợ: Quỹ Giao lưu Quốc tế Nhật Bản; cơ quan giúp đỡ: Tổng Lãnh sự quán Nhật Bản tại TP. Hồ Chí Minh; cơ quan cấp phép: Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh và Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh đã chỉ đạo, giúp đỡ chúng tôi tổ chức thành công hội thảo và xuất bản cuốn sách này.

Tôi đặc biệt cảm ơn các nhà khoa học ở trong và ngoài nước đã tham gia Hội thảo và hoàn chỉnh bản thảo cho xuất bản. Xin cám ơn Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam đã giúp đỡ chúng tôi trong quá trình biên tập và xuất bản. (PGS.TS. Nguyễn Tiến Lực)

Xin trân trọng giới thiệu!